Það er vel við hæfi að fyrsta bókin í kynvillta bókmenntahorninu, í þessari alþjóðaviku tví- og pankynhneigðra, sé eftir Elías Mar – manninn sem oft er skrifaður fyrir „fyrstu sögunni“ um samkynhneigð sem skrifuð hafi verið á íslensku (hvort það er satt eða ekki skal látið liggja milli hluta, því ég hef ekki lesið allar íslenskar bækur). Elías skilgreindi sig sem tvíkynhneigðan, eða „bísexúal“, og var býsna opinn með það í viðtölum á síðustu æviárum sínum en hann lést árið 2007. „Ég held að það sé vísindalega sannað að flestir séu tvíkynhneigðir, bara í misjöfnum hlutföllum,“ sagði hann til dæmis í viðtali sem tekið var við hann nokkrum árum fyrir andlátið (og mun vonandi birtast í væntanlegri heimildarmynd frá Krummafilms) og bætti við að hann hefði sjálfur alltaf verið „að minnsta kosti 15–20% hómósexúal“.

Frá því að bókmenntafræðingar fóru fyrst að skrifa um samkynhneigð sem viðfangsefni í íslenskum bókmenntum um miðjan 10. áratug síðustu aldar hefur nafn Elíasar alltaf verið fremst (eða framarlega) í flokki, sérstaklega í tengslum við smásögu sem kom út árið 1960 og nefnist Saman lagt spott og speki. Elías sjokkeraði þjóðina þegar hann skrifaði og gaf út þessa sögu í samstarfi við útgefanda sinn, Ragnar í Smára, því hún var jú, vissulega, líklega fyrsta íslenska sagan sem kom fyrir almennings sjónir og fjallaði algjörlega opinskátt og ögrandi um kynvilltan mann og langanir hans. Um þessa sögu hefur ýmislegt verið skrifað og hún er verðugt viðfangsefni – en þó ekki viðfangsefni þessa bókmenntahorns.

Eins og Jón Karl Helgason hefur rakið í ítarlegri og flottri grein um Elías Mar, viðtökur verka hans og stöðu hans í íslensku bókmenntasamhengi í upphafi 21. aldar breyttist umfjöllun um verk Elíasar dálítið á árunum 2006–2007. Þá birtist m.a. grein eftir Jón Karl sjálfan („Deiligaldur Elíasar: Tilraun um frásagnarspegla og sjálfgetnar bókmenntir“) í Ritinu þar sem hann benti á samkynhneigða spennu eða undirtóna í fyrstu skáldsögu Elíasar, Eftir örstuttan leik (1946) og í viðtalsbók Hjálmars Sveinssonar við Elías, Nýr penni í nýju lýðveldi, kemur fram að önnur skáldsaga Elíasar, Man eg þig löngum (1949) fjallar beinlínis um samkynhneigðan dreng. Við þetta bættist svo grein eftir Dagnýju Kristjánsdóttur árið 2009 („Sýnt en ekki gefið. Um skáldsöguna Eftir örstuttan leik eftir Elías Mar,“ í Heimtur. Ritgerðir til heiðurs Gunnari Karlssyni sjötugum) þar sem fjallað er ítarlegar um hinsegin þemu í Eftir örstuttan leik. Þorsteinn Antonsson hefur líka verið duglegur að skrifa um Elías og verk hans og gefa út áður óbirta texta. Frá árinu 2006 hefur umfjöllun um Elías Mar og verk hans sem sagt bæði aukist og breyst og nú er, held ég, almennt vitað og viðurkennt að hann skrifaði ekki bara eina kynvillta sögu heldur margar. Niðurstaða mín eftir nokkurra ára vinnu á þessu sviði er að Elías Mar sé líklega eini íslenski rithöfundurinn sem gerði samkynja ástir og þrár að miðlægu viðfangsefni í höfundarverki sínu (þ.e. fleiri en einni útgefinni bók) áður en Vigdís Grímsdóttir, Guðbergur Bergsson og Kristín Ómarsdóttir stigu fram á sjónarsviðið á 9. og 10. áratugnum.

En víkjum þá loks að bók vikunnar: Man eg þig löngum. Í stuttu og einföldu máli fjallar hún um piltinn Halldór Óskar Halldórsson sem flytur úr sjávarþorpi úti á landi til Reykjavíkur til að fara í skóla. Hann leigir herbergi á háalofti hjá gamalli konu og lengi vel er hún eina manneskjan sem hann hittir reglulega og talar við, því Halldór er afskaplega feiminn, vandræðalegur, kvíðinn og vinafár – og í virkilegum vandræðum með kynhneigð sína sem hann skilur ekki fyllilega og veldur honum ýmiss konar angist. Hann þráir skólasystur sína úr fjarlægð en þorir aldrei að nálgast hana. Á sama tíma á hann í nánu sambandi við vininn Bóas, sem er fatlaður og því utangarðs eins og Halldór, og heillast af skáldinu Ómari, vill vera eins og hann en samt líka fá hann… eða það má allavega lesa á milli línanna. Samband Halldórs og þessara tveggja vina er hlaðið nánd og spennu sem ekki er skilgreind og lesandinn getur túlkað að vild. Samkynhneigð (eða tvíkynhneigð?) Halldórs fer þó ekki á milli mála og hann er að lokum þvingaður til að horfast í augu við hana. Sú hugsun hræðir hann þó svo mjög að hann bælir hana niður aftur og engin lausn eða hamingjusamari framtíð blasir við honum í sögulok – þvert á móti. Öll hans háleitu markmið um að öðlast menntun og pluma sig í borginni fara smátt og smátt út um þúfur og á síðustu blaðsíðunni skilur lesandinn við Halldór þar sem hann ráfar um einn og yfirgefinn, peningalaus og heimilislaus og almennt týndur í lífinu.

Þetta er stórmerkileg bók en samt hafa afskaplega fáir lesið hana og enn færri auðvitað skrifað um hana. Aðeins tveir ritdómar virðast hafa birst um hana eftir að hún kom út árið 1949, báðir eftir félaga Elíasar. Bjarna Benediktssyni frá Hofteigi fannst bókin hundleiðinleg en skrifaði þó um hana ritdóm á heilsíðu í Þjóðviljanum sem reyndist vera ítarlegasta umfjöllunin um þessa afskiptu skáldsögu sem skrifuð var í meira en hálfa öld. Kristmann Guðmundsson vék líka að henni nokkrum mánuðum síðar og sagðist hafa verið orðinn spenntur að lesa þessa bók sem honum skildist að væri „alveg óvenjulega slæm“. Hann var þó mildur í garð höfundarins og sagði að bókin væri „ekki verri en margt annað, sem út hefur komið á síðari árum“ og að hann væri viss um að Elías myndi gera betur næst (sem hann og gerði, því næsta bók var Vögguvísa og hún sló í gegn). Hvorugur þessara ritdómara nefnir kynvillu í tengslum við bókina en þó má mögulega greina í skrifum Bjarna að hann hafi skilið hvað klukkan sló þótt hann hafi ekki þorað eða viljað hafa beinlínis orð á því.

Man eg þig löngum féll algjörlega milli þils og veggjar og enginn virtist vilja tala um hana eða vita af henni yfirhöfuð. Í viðtali við Kolbrúnu Bergþórsdóttur sem birtist í Degi árið 1999 virðist Elías vera orðinn þreyttur á þessu og grípur fram í fyrir blaðakonunni þegar hún spyr um hina sívinsælu Vögguvísu:

Það er ýmislegt áhugavert við þetta framígrip Elíasar. Þarna treður hann bókstaflega Man eg þig löngum að í umfjölluninni og segir að þótt mörgum hafi þótt hún leiðinleg hafi aðrir (lesist: Guðbergur Bergsson) sagt að hún sé hans besta bók. Hann minnist ekki á að bókin fjalli um samkynhneigðan pilt, enda var samfélagsumræðan kannski ekki alveg orðin nógu opin til þess árið 1999 (og þó?) og kynvilla aðalpersónunnar er  þrátt fyrir allt ekki alveg uppi á yfirborði textans þótt hún blasi við flestum nútímalesendum. Guðbergur og Elías hafa aftur á móti vafalaust rætt um kynhneigð Halldórs Óskars, enda voru þeir nánir vinir á 6. áratugnum, og kannski var Elías að ýja að því með því að nefna Guðberg í þessu viðtali, hver veit?

Átta árum síðar birtist hins vegar fyrsta umfjöllunin um Man eg þig löngum og hinn kynvillta Halldór Óskar í viðtalsbókinni Nýjum penna í nýju lýðveldi. Þar spjalla Hjálmar og Elías um tilurð sögunnar og Elías greinir frá því að hún hafi upprunalega átt að verða tvö bindi og í því síðara (sem aldrei var skrifað) átti Halldór ekki bara að verða skáld eins og Ómar og taka upp nafn hans (Halldór Óskar Halldórsson Ómar = HÓMÓ – þessi orðaleikur er alls engin tilviljun), heldur líka að koma út úr skápnum. Hjálmar segir í því samhengi að það hafi ekki verið tilviljun að sú bók var aldrei skrifuð: „Piltur sem kom út úr skápnum í íslenskri skáldsögu haustið 1946 var áreiðanlega 40 árum of snemma á ferðinni“ (bls. 54). Kannski er það rétt, líklega hefði verið of áhættusamt fyrir ungan rithöfund að skrifa svo róttæka bók á þeim tíma, en tilhugsunin um það sem hefði getað gerst – að við hefðum getað fylgst með HÓMÓ finna sjálfan sig – er svo kitlandi að það er ekki annað hægt en gráta seinna bindið sem aldrei varð til.

Halldór Óskar er með eindæmum þunglyndur og óhamingjusamur drengur og það er líklega meginástæða þess að bókin er vissulega dálítið leiðinleg. Það er erfitt að finna til gleði við lestur tæplega 300 blaðsíðna sem fjalla eingöngu um þunglyndan ungling og vonbrigði hans í lífinu. En í því liggur samt aðalkostur bókarinnar sem ég tel fullkomlega vanmetinn: þetta er verulega áhrifarík – og ég held nokkuð raunsönn – lýsing á þunglyndi og kvíða og ekki síst þeirri líðan sem oft vill sækja á fólk sem er inni í hinum margumtalaða skáp. Líðan sem verður til þegar persónan finnur sig ekki, passar ekki inn í umhverfið, er öðruvísi, en veit samt kannski ekki alveg af hverju. Ég sá í það minnsta sjálfa mig í Halldóri og fann oft sterka samkennd með honum og það eitt og sér segir mér að þessi bók sé góð, þótt hún sé kannski ekki fullkomin.

Man eg þig löngum er ein allra fyrsta – kannski fyrsta – íslenska skáldsagan þar sem aðalpersónan er samkynhneigð (eða tvíkynhneigð) og það eitt gerir hana merkilega. Hún á fyrir þær sakir skilið að fá stærri sess í íslenskri bókmenntasögu og -umfjöllun en hún hefur hingað til fengið. Til þess að það verði þarf samt að lesa hana og skrifa um hana, því það hefur alls ekki verið gert. (Já, ég veit, ég ætti bara að skrifa um hana sjálf, það kemur að því!) Því lýkur þessu bókmenntahorni dagsins með fyrirmælum: Farið á bókasafn, finnið bókina, lesið hana, talið um hana og skrifið um hana ef þið viljið og kjósið svo. Ekki seinna en núna.