Flokkaskipt greinasafn: Uncategorized

Að búa eða búa ekki til homma

Uncategorized, , , , , , , , ,

Fyrir nokkrum árum síðan var ég stödd á háskólaviðburði í Reykjavík og hitti mann sem spurði mig út í doktorsverkefnið, eins og gengur. Ég nefndi íslenskan miðaldatexta (sem varð þó á endanum ekki hluti af minni rannsókn) og að ég væri að skoða tvær karlpersónur og náið samband þeirra. Viðbrögðin sem ég fékk voru:

„Nú já, ætlarðu að fara að gera þá að hommum?“

Þessi athugasemd er lýsandi fyrir þá stöðu sem bókmenntarýnar sem skoða samkynja ástir og þrár í bókmenntaverkum eru oft í, það er að þurfa að velta fyrir sér hvort þeir eigi á hættu að verða gagnrýndir fyrir að oftúlka eða lesa „of mikið“ í verkin og í framhaldi af því hvort þeir séu jafnvel að móðga höfundinn eða minningu hans með því að bendla hann við samkynhneigð. Hér finnst mörgum mikilvægt að stíga varlega til jarðar en ég er á þeirri skoðun að það sé – eða ætti í það minnsta að vera – algjör óþarfi. Og ég skal segja ykkur af hverju.

Vinaást

Tökum sem dæmi ljóð eftir eitt virtasta skáld þjóðarinnar, Stephan G. Stephansson, sem Stephanssérfræðingurinn og öðlingurinn Viðar Hreinsson benti mér á. Ljóðið heitir „Frá æskudögunum“ og er ort árið 1882 þegar Stephan var 29 ára gamall og fluttur vestur um haf. Þar ávarpar ljóðmælandi æskuvin sinn sem hann hefur ekki séð lengi en saknar mjög. Hann fer fögrum orðum um vininn, traust hans og hreina sál og þær sterku tilfinningar sem hann ber í brjósti. „Langt er síðan nú við fundumst fyrst. / – Fyrri þú mér réttir vinarhendi, / svo er okkar ástasaga styzt, / elska þig sem bróður mér það kenndi, –“ segir hann og heldur áfram:

Screenshot 2015-10-09 09.12.58

(Andvökur, IV. bindi, 1958, bls. 148–152)

Stöldrum aðeins við hér og spyrjum nokkurra spurninga.


1) Eru ljóðmælandinn og vinur hans hommar?
Nei, það er hægt að fullyrða að þeir séu ekki hommar ef við göngum út frá því að samkynhneigð sé hugmynd og/eða orðræða sem er samfélags- og menningarlega mótuð frekar en eðlisþáttur mannsins sem hefur alltaf verið til. Þegar um er að ræða hugtök eins og samkynhneigð í sögulegu samhengi takast með öðrum orðum á, eins og svo oft, mótunarhyggja og eðlishyggja og um þetta er fólk alls ekki sammála. Mótunarhyggjan hefur þó undanfarið yfirleitt orðið ofan á, held ég að megi segja, meðal þeirra sem vinna á sviði hinsegin fræða og rannsókna og ég fylgi henni, sér í lagi kenningu Foucaults um að samkynhneigði einstaklingurinn hafi „fæðst“ eða orðið til í vestrænni orðræðu undir lok 19. aldar.

Ég skal reyna að orða þetta á mannamáli: Foucault og þeir sem honum fylgja líta svo á
að þótt fólk hafi stundað kynlíf með aðilum af sama kyni frá alda öðli varð hugmyndin um samkynhneigða einstaklinginn sem sérstaka „tegund“ af manneskju – sem sefur ekki bara hjá heldur hefur ákveðin persónueinkenni og sjálfsmynd og skilgreinir sig eða er skilgreind á ákveðinn hátt – ekki til fyrr en seint á 19. öld og hún breiddist mishratt út. Á Íslandi var hún ekki komin inn í hugarheim almennings fyrr en á 3. áratug 20. aldar í fyrsta lagi – líklega síðar. Þess vegna er mjög vafasamt að nota orð eins og samkynhneigð, hommi og lesbía um fólk og persónur fyrir þennan tíma, þar sem í því felst að þröngva hugmyndum og hugsunarhætti síðari hluta 20. aldar upp á fortíðina og það býður upp á misskilning og mistúlkun.

2) En þeir kyssast og faðmast og ljóðmælandinn segist elska vin sinn. Sýnir það ekki að þeir séu elskhugar?

Nei, ekki endilega. Kannski.

Við lifum í vestrænum heimi 21. aldar þar sem fólk er oftast flokkað sem gagnkynhneigt og samkynhneigt* þar sem hið fyrrnefnda er normið og hið síðarnefnda er í besta falli pínulítið öðruvísi og í versta falli óæskilegt, hættulegt eða ógeðslegt. Hómófóbía er hræðsla við samkynhneigð og hún felur í sér sterka þörf til að draga skýrar línur milli þess gagnkynhneigða og þess samkynhneigða, vegna þess að ef línurnar eru skýrar er minni hætta á að lenda „vitlausu megin“ og auðveldara að halda þeim samkynhneigðu í öruggri fjarlægð. Þessar línur snúast mikið til um að skilgreina hvað sé kynferðislegt og hvað ekki. Þess vegna gilda víða ákveðnar óskráðar reglur í samskiptum fólks af sama kyni. Mörgum karlmönnum finnst til dæmis óþægilegt eða rangt að kyssa vini sína, faðma þá alúðlega eða tjá þeim tilfinningar sínar – af því að þá eru þeir komnir hættulega nálægt línunni sem ekki má fara yfir án þess að vera talinn samkynhneigður.

Aftur á móti er hómófóbía ekki til (eða mun áhrifaminni) í heimi þar sem tvískiptingin í gagn- og samkynhneigð er ekki ríkjandi (eða jafnvel ekki til) og þar af leiðandi eru reglurnar um ásættanlega hegðun öðruvísi. Ef þú veist ekki að þú stendur á bjargbrún ertu ekki hrædd við að detta fram af, er það? Og þá er engin ástæða til að hegða sér á ákveðinn hátt til að forðast að detta. Að sama skapi má álykta að ljóðmælandinn í ljóði Stephans G. árið 1882 hafi ekki þurft að óttast að segja frá ást sinni eða kossum því það var lítil hætta á að hann yrði fordæmdur fyrir það. Það eru til mýmörg dæmi um ljósmyndir frá þessum tíma þar sem karlmenn stilla sér upp í mjög innilegum stellingum og þessar myndir benda til þess að reglurnar eða mörkin í samskiptum vina af sama kyni hafi verið aðrar en í dag.** Þá má færa rök fyrir því að það hafi ekki verið þörf á því að draga skýra línu á milli þess kynferðislega og þess ókynferðislega – milli elskhuga og „bara vina“ – því önnur hliðin á þessum peningi var ekki til í hugum fólks.

(Þessi mynd er úr bók eftir John Ibson, Picturing Men: A Century of Male Relationshipsin Everyday American Photography, 2006)

Það er sérlega áhugavert við lokalínurnar í erindinu sem ég vitnaði í hér að ofan að ljóðmælandinn tekur fram að kyn vinarins skipti máli hvað varðar hvernig hegðun þeirra er túlkuð. Hann segir sem sagt að ef vinurinn hefði verið kona hefðu kossar þeirra og faðmlög verið túlkuð sem ósiðlegt athæfi eða í það minnsta verið tilefni til slúðurs. Þetta styður að mínu mati þá kenningu að hugmyndin um tvo karla sem elskhuga hafi ekki verið möguleg í hugarheimi ljóðmælandans og þess vegna var ekki ástæða til að óttast hana.

Screenshot 2015-10-09 09.18.23Ekkert af ofangreindu útilokar hins vegar að ljóðmælandinn og vinurinn hafi verið elskhugar. Það er allt undir túlkun lesandans komið.

3) Er ég að oftúlka ljóðið ef ég segi að það fjalli um samkynja ást eða þrá?

Nei, ekki að mínu mati. Þótt ekki sé viðeigandi að tala um homma fyrr á öldum og við komumst að þeirri niðurstöðu að ljóðmælandinn og vinurinn hafi líklega verið „bara vinir“ og ekki elskhugar má samt sem áður vel tala um samkynja ást í þessu samhengi. Því það er það sem þetta er, ekki satt? Tveir karlar sem elska hvor annan.

Hugtakið samkynja félagsþrá*** (e. homosocial desire) sem Eve Kosofsky Sedgwick þróaði og setti fram í bókinni Between Men er hjálplegt í þessu samhengi. Hún lagði til að öll sambönd og tengsl aðila af sama kyni væru hugsuð út frá skala frekar en flokkum. Á öðrum enda skalans eru þá kynferðisleg tengsl (homosexual) og á hinum tengsl sem eru félagsleg en ekki kynferðisleg (homosocial). Öll þessi tengsl falla undir samkynja félagsþrá eða þrá fólks eftir samskiptum og samböndum við aðila af sama kyni. Ef unnið er út frá þessum hugmyndum er hægt að tala almennt um sambönd aðila af sama kyni án þess að skilgreina hvort þau séu kynferðisleg eða ekki. Það er nefnilega oftar en ekki sambandið sjálft sem er áhugavert en ekki hvort það er „bara vinátta“ eða „eitthvað meira“. Skiptir það til dæmis einhverju máli varðandi upplifun og túlkun lesandans á ljóði Stephans? Skiptir máli hvort þeir kysstust á munninn eða kinnina? Með tungu eða ekki? Hvort þeir struku hvor öðrum um vangann eða hvort þeir höfðu samfarir? Er ekki mun áhugaverðara að einblína á tilfinningarnar, söknuðinn, ástina, sektarkenndina, nándina, fjarlægðina?

Ég kýs að nota hugtakið eða orðalagið „samkynja ástir og þrár“ í svipuðum skilningi og Sedgwick talar um samkynja félagsþrá og ég geri ekki þá kröfu að þessar ástir og þrár séu kynferðislegar. Stundum er kynlífið hluti af rannsóknarefninu og stundum ekki en það á ekki að þurfa að vera atriðið sem sker úr um það hvort ákveðinn bókmenntatexti er valinn sem viðfangsefni eða ekki.

4) Ef ljóðið fjallar um samkynja ást, var Stephan G. þá hommi eða fyrir karlmenn?

Það ætti að vera óþarfi að svara þessari spurningu en þetta er engu að síður algeng hugsun. Svo höfum eitt á hreinu: það er engin bein eða sjálfgefin tenging milli umfjöllunarefnis ljóðs og skáldsins sjálfs. Það að ljóð fjalli um samkynja ástir gefur okkur ekki ástæðu til að draga ályktun um kynhneigð höfundarins. Það getur vakið upp hugsanir og vangaveltur, vissulega, og oft er tenging þarna á milli en ljóð eru ekki ævisögur. Ég hef enga ástæðu til að ætla að Stephan G. hafi verið fyrir karlmenn en það getur vel verið – það kemur bara málinu lítið sem ekkert við.

Lokaorð

Í fyrsta lagi: Bókmenntarýnar sem skoða hinsegin bókmenntir eru ekki að fara gera neina að hommum, því það er ekki á okkar færi (sem betur fer). Í öðru lagi: Hræðslan við að fjalla um samkynja ástir og þrár í bókmenntum og „oftúlka“ þær er að mínu viti sprottin af sama meiði og hómófóbía – gott ef hún er ekki bara ein tegund af hómófóbíu. Ég sé hins vegar enga ástæðu til að stíga varlega til jarðar þegar fjallað er um samkynja ástir og þrár í bókmenntum af þeirri einföldu ástæðu að það er ekkert að hræðast.

– – –

*Þetta er reyndar að breytast og hinsegin aktívismi er farinn að hafa þau áhrif að fólk er í auknum mæli flokkað í marga flokka en ekki bara tvo, þ.e. sú hugmynd að það séu ekki bara til tvær kynhneigðir heldur margar og að fólk eigi að fá að skilgreina sig sjálft er orðin útbreiddari en áður.

**Ég hef heyrt af mjög áhugaverðri lokaritgerð um kossa karlmanna á Íslandi í kringum 1900 sem verður unnin upp í grein von bráðar. Fylgist með.

***Þessi þýðing er til bráðabirgða en ekki fullmótuð. Aðrar tillögur eru vel þegnar.

Meðal þess lesefnis sem byggt er beint og óbeint á þessum pistli:

Foucault, Michel. The Will to Knowledge. La Volonté de savoir, 1976. Þýð. Hurley, Robert. The History of Sexuality. Vol. 1. London: Penguin, 1978.

Halperin, David M. One Hundred Years of Homosexuality and Other Essays on Greek Love. New York: Routledge, 1990.

Sedgwick, Eve Kosofsky. Between Men: English Literature and Male Homosocial Desire. New York: Columbia University Press, 1985.

Kirkjan á hafsbotni

Uncategorized, , , , ,

Bók vikunnar á sér frekar dramatíska sögu. Hún er kristaltært dæmi um það að kynvilltar bókmenntir leynast mun víðar en við höldum, einmitt vegna þess að áratugum og öldum saman var hvorki samfélagslega samþykkt að lesa né skrifa bækur um ástir og þrár aðila af sama kyni og þess vegna voru þær mjög oft skrifaðar í felum, undir rós – eða undir dulnefni.

Kirkjan á hafsbotni

Ljóðabókin Kirkjan á hafsbotni barst óvænt inn á borð til mín, bókstaflega, morgun einn veturinn 2011 er ég sat svefndrukkin við eldhúsborðið hjá þáverandi tengdaforeldrum mínum og var að byrja að slafra í mig seríósi áður en ég hæfist handa við verkefni dagsins: að leita að fleiri textum til að setja á listann minn yfir íslenskar hinsegin bókmenntir. Þá rak ég augun í að Fréttablaðið var opið og búið var að draga hring utan um litla grein (það fór ekki framhjá neinum á þeim tíma við hvað ég var að fást; doktorsverkefni hafa jú tilhneigingu til að taka yfir heil heimili). Þetta var innsendur pistill frá manni að nafni Freyr Þórarinsson, sem hafði fundið sig knúinn til að bregðast við umfjöllun í sjónvarpsþættinum Kiljunni stuttu áður um ljóðabók sem kom út árið 1959 og var eftir óþekktan höfund sem skrifaði undir dulnefninu Arnliði Álfgeir. Í Kiljunni hafði komið fram að höfundur bókarinnar væri sennilega faðir Freys, Þórarinn Guðnason, en Freyr hafði aðra sögu að segja.

Screenshot 2015-09-29 21.14.58

Ég hafði aldrei heyrt um Kirkjuna á hafsbotni eða Arnliða Álfgeir en ýmsir sem eru betur að sér í ljóðasögu en ég hafa sagt mér að þeir hafi þekkt til ljóðanna. Enginn vissi þó hvert skáldið var og engum hafði dottið í hug að bókin væri kynvillt á nokkurn hátt – fyrr en Freyr skrifaði pistilinn í Fréttablaðið.

Í stuttu máli sagt kom í ljós þarna í desember fyrir tæpum fjórum árum síðan að Kirkjan á hafsbotni er að öllum líkindum skrifuð af konu en ekki karli eins og flestir höfðu gefið sér.  Arnliði Álfgeir er sem sagt dulnefni sem kona nokkur tók sér þegar hún ákvað að gefa út ljóðasafn sitt en treysti sér ekki til að koma fram undir réttu nafni, þar sem ljóðin eru mörg hver ástarljóð ort til konu og árið 1959 var slík ást ekki bara forboðin heldur líka ómöguleg í huga margra.

Sú vitneskja að ljóðskáldið sé kona breytir öllu varðandi það hvernig mörg ljóðanna eru lesin. Allt í einu hætta þau að vera ljúf og sakleysisleg ástar- og ástarsorgarljóð og verða „skápaljóð“ – í ljós kemur sársauki, þöggun og ýmiss konar angist sem tjáð er af konu sem aldrei gat afhjúpað hver hún var í raun og veru eða hverja hún elskaði. Um þetta og ýmislegt annað varðandi ljóðin má lesa í stuttri grein sem ég skrifaði um bókina og birtist í dagskrárriti Hinsegin daga árið 2012.

Screenshot 2015-09-29 21.11.42

Kirkjan á hafsbotni er áhugavert ljóðasafn fyrir margra hluta sakir, sér í lagi þó vegna sögunnar á bak við bókina. Ljóðin sjálf eru misjöfn, sum eru dálítið klaufaleg en önnur fáguð, mörg áhrifarík en önnur minna, eins og gengur. Þau verðskulda þó tvímælalaust greiningu og ítarlegri umfjöllun, til dæmis um textatengsl við samnefnt píanóverk eftir Debussy og hina fornu sögn um prinsessuna Dahut. Einnig er vert að skoða ljóðin í sögulegu og samfélagslegu samhengi og í tengslum við viðhorf og orðræðu í garð samkynhneigðra og annars hinsegin fólks á þeim tíma.

Saga konunnar óþekktu sem samdi ljóðin og kom þeim í hendur Þórarins, sem síðan fór með handritið til útgefanda, er og verður óráðin gáta. Tilviljanir lífsins (og litla Íslands) réðu því að við Freyr, sem þekktumst ekkert áður, lentum óvænt saman í fimm daga gönguferð um Hornstrandir sumarið eftir að ég uppgötvaði þessa kynvilltu bók yfir seríósskálinni. Við ræddum að sjálfsögðu ýmislegt og veltum vöngum yfir Arnliða vinkonu okkar og höfum síðan grúskað saman og sitt í hvoru lagi en ekki komist að neinu sem hægt væri að skrifa um bitastæðan pistil. Það bíður betri tíma og annarra rannsakenda – eða kannski ekki. Það þurfa ekki allir endilega að koma (eða vera dregnir) út úr skápnum.

Man eg þig löngum

Uncategorized, , , , , , ,

Það er vel við hæfi að fyrsta bókin í kynvillta bókmenntahorninu, í þessari alþjóðaviku tví- og pankynhneigðra, sé eftir Elías Mar – manninn sem oft er skrifaður fyrir „fyrstu sögunni“ um samkynhneigð sem skrifuð hafi verið á íslensku (hvort það er satt eða ekki skal látið liggja milli hluta, því ég hef ekki lesið allar íslenskar bækur). Elías skilgreindi sig sem tvíkynhneigðan, eða „bísexúal“, og var býsna opinn með það í viðtölum á síðustu æviárum sínum en hann lést árið 2007. „Ég held að það sé vísindalega sannað að flestir séu tvíkynhneigðir, bara í misjöfnum hlutföllum,“ sagði hann til dæmis í viðtali sem tekið var við hann nokkrum árum fyrir andlátið (og mun vonandi birtast í væntanlegri heimildarmynd frá Krummafilms) og bætti við að hann hefði sjálfur alltaf verið „að minnsta kosti 15–20% hómósexúal“.

15. desember 1999, Elías Mar.

Frá því að bókmenntafræðingar fóru fyrst að skrifa um samkynhneigð sem viðfangsefni í íslenskum bókmenntum um miðjan 10. áratug síðustu aldar hefur nafn Elíasar alltaf verið fremst (eða framarlega) í flokki, sérstaklega í tengslum við smásögu sem kom út árið 1960 og nefnist Saman lagt spott og speki. Elías sjokkeraði þjóðina þegar hann skrifaði og gaf út þessa sögu í samstarfi við útgefanda sinn, Ragnar í Smára, því hún var jú, vissulega, líklega fyrsta íslenska sagan sem kom fyrir almennings sjónir og fjallaði algjörlega opinskátt og ögrandi um kynvilltan mann og langanir hans. Um þessa sögu hefur ýmislegt verið skrifað og hún er verðugt viðfangsefni – en þó ekki viðfangsefni þessa bókmenntahorns.

Eins og Jón Karl Helgason hefur rakið í ítarlegri og flottri grein um Elías Mar, viðtökur verka hans og stöðu hans í íslensku bókmenntasamhengi í upphafi 21. aldar breyttist umfjöllun um verk Elíasar dálítið á árunum 2006–2007. Þá birtist m.a. grein eftir Jón Karl sjálfan („Deiligaldur Elíasar: Tilraun um frásagnarspegla og sjálfgetnar bókmenntir“) í Ritinu þar sem hann benti á samkynhneigða spennu eða undirtóna í fyrstu skáldsögu Elíasar, Eftir örstuttan leik (1946) og í viðtalsbók Hjálmars Sveinssonar við Elías, Nýr penni í nýju lýðveldi, kemur fram að önnur skáldsaga Elíasar, Man eg þig löngum (1949) fjallar beinlínis um samkynhneigðan dreng. Við þetta bættist svo grein eftir Dagnýju Kristjánsdóttur árið 2009 („Sýnt en ekki gefið. Um skáldsöguna Eftir örstuttan leik eftir Elías Mar,“ í Heimtur. Ritgerðir til heiðurs Gunnari Karlssyni sjötugum) þar sem fjallað er ítarlegar um hinsegin þemu í Eftir örstuttan leik. Þorsteinn Antonsson hefur líka verið duglegur að skrifa um Elías og verk hans og gefa út áður óbirta texta. Frá árinu 2006 hefur umfjöllun um Elías Mar og verk hans sem sagt bæði aukist og breyst og nú er, held ég, almennt vitað og viðurkennt að hann skrifaði ekki bara eina kynvillta sögu heldur margar. Niðurstaða mín eftir nokkurra ára vinnu á þessu sviði er að Elías Mar sé líklega eini íslenski rithöfundurinn sem gerði samkynja ástir og þrár að miðlægu viðfangsefni í höfundarverki sínu (þ.e. fleiri en einni útgefinni bók) áður en Vigdís Grímsdóttir, Guðbergur Bergsson og Kristín Ómarsdóttir stigu fram á sjónarsviðið á 9. og 10. áratugnum.

En víkjum þá loks að bók vikunnar: Man eg þig löngum. Í stuttu og einföldu máli fjallar hún um piltinn Halldór Óskar Halldórsson sem flytur úr sjávarþorpi úti á landi til Reykjavíkur til að fara í skóla. Hann leigir herbergi á háalofti hjá gamalli konu og lengi vel er hún eina manneskjan sem hann hittir reglulega og talar við, því Halldór er afskaplega feiminn, vandræðalegur, kvíðinn og vinafár – og í virkilegum vandræðum með kynhneigð sína sem hann skilur ekki fyllilega og veldur honum ýmiss konar angist. Hann þráir skólasystur sína úr fjarlægð en þorir aldrei að nálgast hana. Á sama tíma á hann í nánu sambandi við vininn Bóas, sem er fatlaður og því utangarðs eins og Halldór, og heillast af skáldinu Ómari, vill vera eins og hann en samt líka fá hann… eða það má allavega lesa á milli línanna. Samband Halldórs og þessara tveggja vina er hlaðið nánd og spennu sem ekki er skilgreind og lesandinn getur túlkað að vild. Samkynhneigð (eða tvíkynhneigð?) Halldórs fer þó ekki á milli mála og hann er að lokum þvingaður til að horfast í augu við hana. Sú hugsun hræðir hann þó svo mjög að hann bælir hana niður aftur og engin lausn eða hamingjusamari framtíð blasir við honum í sögulok – þvert á móti. Öll hans háleitu markmið um að öðlast menntun og pluma sig í borginni fara smátt og smátt út um þúfur og á síðustu blaðsíðunni skilur lesandinn við Halldór þar sem hann ráfar um einn og yfirgefinn, peningalaus og heimilislaus og almennt týndur í lífinu.

Þetta er stórmerkileg bók en samt hafa afskaplega fáir lesið hana og enn færri auðvitað skrifað um hana. Aðeins tveir ritdómar virðast hafa birst um hana eftir að hún kom út árið 1949, báðir eftir félaga Elíasar. Bjarna Benediktssyni frá Hofteigi fannst bókin hundleiðinleg en skrifaði þó um hana ritdóm á heilsíðu í Þjóðviljanum sem reyndist vera ítarlegasta umfjöllunin um þessa afskiptu skáldsögu sem skrifuð var í meira en hálfa öld. Kristmann Guðmundsson vék líka að henni nokkrum mánuðum síðar og sagðist hafa verið orðinn spenntur að lesa þessa bók sem honum skildist að væri „alveg óvenjulega slæm“. Hann var þó mildur í garð höfundarins og sagði að bókin væri „ekki verri en margt annað, sem út hefur komið á síðari árum“ og að hann væri viss um að Elías myndi gera betur næst (sem hann og gerði, því næsta bók var Vögguvísa og hún sló í gegn). Hvorugur þessara ritdómara nefnir kynvillu í tengslum við bókina en þó má mögulega greina í skrifum Bjarna að hann hafi skilið hvað klukkan sló þótt hann hafi ekki þorað eða viljað hafa beinlínis orð á því.

Man eg þig löngum féll algjörlega milli þils og veggjar og enginn virtist vilja tala um hana eða vita af henni yfirhöfuð. Í viðtali við Kolbrúnu Bergþórsdóttur sem birtist í Degi árið 1999 virðist Elías vera orðinn þreyttur á þessu og grípur fram í fyrir blaðakonunni þegar hún spyr um hina sívinsælu Vögguvísu:

Screenshot 2015-09-23 11.36.18

Það er ýmislegt áhugavert við þetta framígrip Elíasar. Þarna treður hann bókstaflega Man eg þig löngum að í umfjölluninni og segir að þótt mörgum hafi þótt hún leiðinleg hafi aðrir (lesist: Guðbergur Bergsson) sagt að hún sé hans besta bók. Hann minnist ekki á að bókin fjalli um samkynhneigðan pilt, enda var samfélagsumræðan kannski ekki alveg orðin nógu opin til þess árið 1999 (og þó?) og kynvilla aðalpersónunnar er  þrátt fyrir allt ekki alveg uppi á yfirborði textans þótt hún blasi við flestum nútímalesendum. Guðbergur og Elías hafa aftur á móti vafalaust rætt um kynhneigð Halldórs Óskars, enda voru þeir nánir vinir á 6. áratugnum, og kannski var Elías að ýja að því með því að nefna Guðberg í þessu viðtali, hver veit?

Átta árum síðar birtist hins vegar fyrsta umfjöllunin um Man eg þig löngum og hinn kynvillta Halldór Óskar í viðtalsbókinni Nýjum penna í nýju lýðveldi. Þar spjalla Hjálmar og Elías um tilurð sögunnar og Elías greinir frá því að hún hafi upprunalega átt að verða tvö bindi og í því síðara (sem aldrei var skrifað) átti Halldór ekki bara að verða skáld eins og Ómar og taka upp nafn hans (Halldór Óskar Halldórsson Ómar = HÓMÓ – þessi orðaleikur er alls engin tilviljun), heldur líka að koma út úr skápnum. Hjálmar segir í því samhengi að það hafi ekki verið tilviljun að sú bók var aldrei skrifuð: „Piltur sem kom út úr skápnum í íslenskri skáldsögu haustið 1946 var áreiðanlega 40 árum of snemma á ferðinni“ (bls. 54). Kannski er það rétt, líklega hefði verið of áhættusamt fyrir ungan rithöfund að skrifa svo róttæka bók á þeim tíma, en tilhugsunin um það sem hefði getað gerst – að við hefðum getað fylgst með HÓMÓ finna sjálfan sig – er svo kitlandi að það er ekki annað hægt en gráta seinna bindið sem aldrei varð til.

Halldór Óskar er með eindæmum þunglyndur og óhamingjusamur drengur og það er líklega meginástæða þess að bókin er vissulega dálítið leiðinleg. Það er erfitt að finna til gleði við lestur tæplega 300 blaðsíðna sem fjalla eingöngu um þunglyndan ungling og vonbrigði hans í lífinu. En í því liggur samt aðalkostur bókarinnar sem ég tel fullkomlega vanmetinn: þetta er verulega áhrifarík – og ég held nokkuð raunsönn – lýsing á þunglyndi og kvíða og ekki síst þeirri líðan sem oft vill sækja á fólk sem er inni í hinum margumtalaða skáp. Líðan sem verður til þegar persónan finnur sig ekki, passar ekki inn í umhverfið, er öðruvísi, en veit samt kannski ekki alveg af hverju. Ég sá í það minnsta sjálfa mig í Halldóri og fann oft sterka samkennd með honum og það eitt og sér segir mér að þessi bók sé góð, þótt hún sé kannski ekki fullkomin.

Man eg þig löngum er ein allra fyrsta – kannski fyrsta – íslenska skáldsagan þar sem aðalpersónan er samkynhneigð (eða tvíkynhneigð) og það eitt gerir hana merkilega. Hún á fyrir þær sakir skilið að fá stærri sess í íslenskri bókmenntasögu og -umfjöllun en hún hefur hingað til fengið. Til þess að það verði þarf samt að lesa hana og skrifa um hana, því það hefur alls ekki verið gert. (Já, ég veit, ég ætti bara að skrifa um hana sjálf, það kemur að því!) Því lýkur þessu bókmenntahorni dagsins með fyrirmælum: Farið á bókasafn, finnið bókina, lesið hana, talið um hana og skrifið um hana ef þið viljið og kjósið svo. Ekki seinna en núna.

Andvökulestur – Við Jóhanna

Uncategorized, , , , ,

við jóhanna

Í upphafi vikunnar var ég andvaka langt fram á nótt. Það gerist sem betur fer eiginlega aldrei (líklega hef ég drukkið of mikið koffín) og mikið fjandi er það leiðinlegt. Í þetta skiptið var ég þó heppin, því á náttborðinu lá ósnert bók sem við Helga fengum í innflutningsgjöf frá íslenskum gestum. Ég náði að lesa hana alla áður en svefninn sótti á mig en þá tóku við draumar um efni hennar sem entust þar til vekjaraklukkan hringdi.

Bókin var Við Jóhanna eftir hina ágætu kunningjakonu mína Jónínu Leósdóttur – bók sem margir höfðu beðið eftir með óþreyju. Það kæmi mér ekki á óvart þótt hún ætti eftir að verða langsöluhæsta bók Jónínu og þýdd á mörg tungumál. Raunar spái ég því að þessi bók eigi eftir að verða ein víðlesnasta íslenska bókin á alþjóðavettvangi á næstu árum og áratugum – allavega ef útgefandinn stendur sig. Ástæðan er sú að þótt í grunninn sé „bara“ um að ræða ástarsögu tveggja Reykvíkinga er efnið sögulegt þótt sumum Íslendingum þyki lítið til þess koma, því bókin fjallar um fyrstu samkynhneigðu og kvenkyns forsætisráðherrahjón sögunnar.

Jónína er þrælfínn rithöfundur en í þetta skiptið er það ekki frásagnarstíll eða fagurfræðilegar hliðar bókarinnar sem laða að lesendur heldur  fyrst og fremst efnið: sagan af því hvernig tvær konur urðu ástfangnar hvor af annarri en þurftu að halda sambandinu meira og minna leyndu í áratugi, að hluta til af því að önnur þeirra var stjórnmálakona og ráðherra en þó fyrst og fremst vegna þess að þær voru báðar konur. Þær eru núna árið 2013 í fyrsta skipti að upplifa það sem flest gagnkynhneigð pör – þjóðþekkt eður ei – hafa ávallt getað gert án þess að hugsa sig um: að láta taka myndir af sér saman og tala hvor um aðra opinberlega. Sagan endar því vel, sem betur fer, og ég vona að þær spúsur eigi mörg hamingjurík og frjálsleg ár fram undan.

Eftir lesturinn sitja í huga mér ýmiss konar vangaveltur um bakgrunn sögunnar um Jóhönnu og Jónínu, það er að segja þær lagalegu, samfélags- og viðhorfsbreytingar sem hafa orðið á Íslandi og víða á Vesturlöndum á síðustu þrjátíu árum. Ég fyllist stundum vanmætti og hálfgerðri skömm þegar ég hugsa um þessa sögu, ekki af því að hún sé skammarleg heldur af því að ég tók ekki þátt í henni. Ég tilheyri kynslóð sem ég kalla í bili þúsaldarkynslóðina, það er að segja hvítu samkynhneigðu millistéttarfólki sem kom út úr skápnum eftir að mannréttindabaráttan var komin af stað, hefur notið góðs af baráttu fyrri kynslóða og ekki þurft að berjast fyrir eigin tilverurétti á sama hátt og fólk af kynslóð Jónínu og Jóhönnu.

Eitt af því sem gerðist á síðustu áratugum liðinnar aldar er að hugrakkt og atorkusamt fólk stóð upp, hristi af sér mótlæti og fordóma og krafðist þess að samkynhneigðir fengju lagaleg réttindi og yrðu viðurkenndir sem fullgildir þjóðfélagsþegnar. Við höfum fengið að kynnast sögu sumra úr þessum hópi, til dæmis ævisögum Harðar Torfasonar og Margrétar Pálu Ólafsdóttur, Tabú og Ég skal vera Grýla, sem komu út árið 2008. Einnig má finna viðtöl við Þorvald Kristinsson og fleiri sem birst hafa í dagblöðum og tímaritum á Timarit.is. Án þessa fólks og allra hinna sem börðust hefði lítið gerst, það er nokkuð ljóst.

Bók Jónínu og Jóhönnu er ólík þessum ævisögum að því leyti að hún er saga þeirra sem börðust ekki á opinberum vettvangi heldur fyrst og fremst heima hjá sér – við sjálfa sig og eigin tilfinningar, fjölskyldu og nánasta samfélagið. Fólks sem aldrei hefði dottið í hug að flagga kynhneigð sinni opinberlega, hvað þá að berjast fyrir réttindum, því það hafði nóg að gera við að halda höfði í einkalífinu og lifa í sæmilegri sátt við sjálft sig og aðra. Þessi þögli hópur hefur sjaldan sagt sína sögu á prenti á Íslandi enn sem komið er en saga þeirra er þó síst ómerkilegri en baráttufólksins. Að mínu mati er þessi þáttur bókar Jónínu og Jóhönnu einn sá allra áhugaverðasti og vonandi koma fleiri slíkar sögur í bókabúðir á næstu árum.

Jónína nefnir í bókinni að eftir að Jóhanna varð forsætisráðherra hafi þær fundið fyrir pressu frá sumum Íslendingum að Jóhanna tæki afstöðu og beitti sér fyrir réttindum hinsegin fólks. Að það væri eins konar skylda hennar sem lesbíu í þessari valdamiklu stöðu. Mig minnir að ég hafi líka hugsað á þennan veg einhvern tímann; að Jóhanna ætti nú að sýna dug og hætta að „svíkja málstaðinn“ með þögninni. Þegar bók Jónínu og Jóhönnu er lesin er ekki annað hægt en að skammast sín fyrir slíkar hugsanir. Það er hrokafull krafa af lesbíu á þrítugsaldri að ætlast til þess að tæplega sjötug kona sem er að reyna að stýra heilu ríkisbatteríi standi upp á opinberum vettvangi í fyrsta skipti á ævinni, segi „ég er lesbía“ og gerist fyrirmynd sem slík. Hér rekast á tvær kynslóðir; þúsaldarkynslóðin sem hefur fengið að blómstra eftir „mannréttindabyltinguna“ í byrjun 21. aldar og sú sem þurfti að glíma við allt annan veruleika í áratugi fyrir þann tíma. Ég vil ekki kalla þá fyrrnefndu forréttindakynslóð, því því fylgja svo sannarlega engin forréttindi að vera hinsegin, hvorki í dag né áður fyrr. Mín kynslóð af samkynhneigðu fólki býr engu að síður við þægindi og öryggi sem gerir okkur kleift að vera hrokafull og dómhörð ef við pössum okkur ekki.

Mest sláandi er þó að hugsa um hversu hratt þessar laga-, samfélags- og viðhorfsbreytingar hafa orðið. Þrjátíu ár eru stuttur tími og enginn getur verið viss um að þróunin haldi áfram á sömu braut. Það þarf ekki annað en að horfa til meginlands Evrópu til að sjá að refsilöggjöf er víða að verða harðari og opinber viðhorf fordómafyllri í garð samkynhneigðra. Á Íslandi vaða fordómafullir sleggjudómar um hinsegin fólk uppi í athugasemdakerfum og tvíkynhneigðarfóbía og transfóbía eru alvarleg samfélagsmein. Þar að auki má nefna að hatursorðræðan sem viðgengst gagnvart múslímum er afar óþægileg. Hver veit hvað mun gerast á næstu þrjátíu árum? Enginn.

Við sem tilheyrum þúsaldarkynslóðinni höfum efni á að vera þakklát en ekki hrokafull. Við búum ekki við forréttindi heldur mannréttindi og þessi mannréttindi duttu ekki af himnum ofan. Fyrir þeim var barist og það er okkar að berjast fyrir því að þeim verði við haldið. Fyrir svo utan alla baráttuna sem eftir er, sér í lagi hvað varðar réttindi annarra hópa sem allt of oft gleymast – til dæmis tvíkynhneigðra og transfólks – en einnig samfélagsleg viðhorf, fordóma og ýmiss konar mismunun sem ekki stríðir gegn lögum.

Þótt saga Jónínu og Jóhönnu sé persónuleg ástarsaga er hún líka innlegg í sögu hinsegin fólks á Íslandi og á alþjóðavísu og afar mikilvæg sem slík. Sé hún lesin með þar til gerðum gleraugum má þar að auki sjá í henni áminningu til yngri kynslóða um að halda vel á spilunum og vera á verði, passa mannréttindin sem í gildi eru og berjast fyrir þeim sem ekki eru í höfn, og vinna að auknu jafnrétti og minni fordómum í samfélaginu. Ég óska engum þess að þurfa að fela ást sína fyrir umheiminum í eins og Jónína og Jóhanna en ég er þeim þakklát fyrir að hafa deilt sinni ljúfsáru sögu með okkur hinum.